Door: A. Lemmens.
Wetenschappelijke naam Alnus.
Franse naam: Aune.
Duitse naam: Erle.
Engelse naam: alder.
De Els is een geslacht uit de berkenfamilie, het omvat zo’n dertig soorten. Ze komen op het noordelijke halfrond voor. Het zijn vochtminnende loofbomen. Ze bloeien voordat de bladeren verschijnen. In België en Nederland komen twee soorten van nature voor, de grauwe- en de zwarte Els. De bladeren lijken veel op de bladeren van de hazelaar. Ze vallen in de herfst als ze nog groen zijn, waardoor ze geen herfst verkleuring kennen.
Alle Elzen zijn eenhuizig, wat betekent dat ze zowel vrouwelijke- als mannelijke bloemen hebben, de katjes. De mannelijke katjes zijn hangend en langwerpig van vorm. De vrouwelijke katjes hangen niet en zijn veel korter van vorm. Na de bevruchting van de vrouwelijke katjes vormen deze groene geribbelde kegels. In de herfst rijpen deze kegels, het zaad ontstaat. Dit zijn dan de elzenproppen waar veel zaadeters gek op zijn. De kegels kunnen wel een jaar aan de takken blijven hangen met de zaden er nog steeds in. In de wintermaanden vinden hierdoor veel vogels nog hun benodigd voedsel. Dat is dan ook de reden dat je in de winter regelmatig sijzen, putters, barmsijzen, kepen, vinken enz. ziet in de elzen.
– Hartbladige Els of Italiaanse els (Alnus cordata).
– Japanse Els (Alnus japonica).
– Witte Els, ook wel grauwe els of grijze els genoemd (Alnus incana).
– Alnus incana aurea (gecultiveerd).
– Alnus incana laciniata.
– Zwarte Els (Alnus glutinosa).
– Alnus glutinosa aurea (gecultiveerd).
– Alnus glutinosa imperialis (gecultiveerd).
– Alnus glutinosa incisa.
– Alnus glutinosa laciniata (gecultiveerd).
– Alnus glutinosa pyramidalis (gecultiveerd).
Bij ons komen in de natuur twee soorten voor, namelijk de zwarte els en de witte els. Deze twee soorten zijn voor ons van belang met betrekking tot de voeding voor onze vogels.
De witte of grauwe Els is ten opzichte van de zwarte Els te herkennen aan de volgende uiterlijkheden:
– Het blad is aan de bovenzijde grijsgroen.
– Het blad is aan de onderzijde licht gekleurd.
– De bast is glad van structuur en grijs van kleur.
– De zaden zijn kleiner dan van de zwarte.
– Droge standplaats.
– Puntige grijze bladeren.
– Het blad is aan weerszijde groen van kleur.
– De bast is donker bruin van kleur en is gegroefd.
– Vochtige standplaats.
– Zaden zijn groter dan van de witte.
– De bladeren zijn ronder dan de witte met een ingesneden top.
– 7 paar nerven. Aan de onderkant heeft iedere nerf in de oksel een bosje haar.
De kleverige stof op de knoppen voorkomt het uitdrogen, in de winter, van de knoppen. Alle Elzen soorten hebben dezelfde heilzame werking. De mannelijke katjes geven hun stuifmeel af in maart. De katjes van de zwarte Els zijn: mannelijke katjes zijn 5 – 10 cm lang en vrouwelijke rond de 0,5 cm De volgroeide vruchten zijn 1 – 2 cm die in de winter maande verhouten. De vruchten bevatten tientallen zaden. Door het verhouten van de proppen in de winter komen de zaden vrij voor de vogels.
Ecologie van de Els:
Elzen leven in symbiose met bepaalde bacteriën. Hier hebben de Els maar ook de bacteriën voordeel van. De bacteriën zorgen voor de binding van stikstof uit de lucht. Ieder organisme heeft stikstof nodig omdat dit een onderdeel is van aminozuren, eiwitten, DNA en co-enzymen. De samenwerking gebeurt in knolletjes aan de wortels van de Els. Deze knolletjes kunnen zo groot als een vuist worden.
De belangrijkste bedreiging voor de Els is het kevertje Elzenhaantje. Dit klein kevertje, 6 tot 7 mm, doet zich te goed aan de bladeren van de Els. Uitgestrekte Elzenbossen komen alleen nog maar voor in de Baltischegolf. Wat de reden is dat er daar zoveel sijzen broeden.
De Els wordt veel gebruikt om fruitboomgaarden af te schermen te de wind.
Op Terschelling werden hagen van de Els rond akker geplant om de aangeplante gewassen te beschermen tegen zandverstuiving.
Bij boerderijen worden Elzensingels aangelegd om de pas aangelegde akkerpercelen af te schermen tegen weer en wind. Dit gebeurde over kilometers lengte. Waardoor het een Elzensingellandschap werd. Eens in de zeven jaar worden deze singels gesnoeid en uitgedund. Het hout werd weer gebruikt als brandhout. Elzen zijn net als de wilg goed te knotten.
Elzenhout is zacht van structuur met een gelijkmatige nerf. Door zijn structuur is het makkelijk te bewerken. Het hout van de zwarte Els is roze van kleur en de grauwe Els lichtbruin tot geel van kleur. Het is geen handelshout. Aan de lucht blootgesteld is het niet duurzaam, vergaat. Onder water is het wel duurzaam, onbeperkt houdbaar. Door deze eigenschap is het Elzenhout vroeger veel gebruikt als heipaal in waterrijke gebieden. Of om boten, bruggen en melkvaten van te maken.
De fijn gemalen binnenkant van de bas werd vroeger gebruikt om tandpasta en inkt van te maken. Ook maakte men er verf van.
De werkzame stoffen die de Els heeft zijn looistoffen (Tannine), antrachionen, is de verbindingsmaker tussen kleurstoffen en pigmenten en Harsachtige zuren. De harsachtige zuren hebben een positieve werking op de PH (zuurgraad) huishouding in de darmen en maag. Zowel in het schors (Thee trekken), de bladeren (Thee trekken) als de zaden komen deze werkzame stoffen voor. Bij gedroogde zaden in mindere maten dan in ongedroogde zaden of half rijpe zaden. Verder is er geen nadere analyse van het Elzenzaad bekend. In zijn algemeenheidis de Els herstellend en rustgevend. Volgens een volksgebruik zijn de knoppen van de Els een goed middel tegen reuma. Van de gedroogde knoppen wordt thee getrokken. Deze eigenschap is van de witte Els noemt men sterk.
– Bij verkoudheid en koorts heeft de getrokken thee van de bladeren en knoppen een heelsamenwerking. Bij onze vogels is het een goede remedie als last hebben van de luchtwegen, rochelen en snotteren.
– Het gekneusde blad heeft een heilzame werking bij kloven en zweren aan de poten. De poten van de vogel hiermee regelmatig insmeren. Hiervan is in de handel een lotion te krijgen.
– Reuma bij vogels is bekend, getrokken thee van de knoppen ( voor dat de bladeren verschijnen) is tegen reuma een goed middel.
– Getrokken thee van de knoppen ( voor dat de bladeren verschijnen) werkt ook goed bij slijmvlies ontsteking in de bek van de vogel.
