Door: A. Lemmens.
Levende wezens hebben slaap nodig, dat moge duidelijk zijn, dat geldt ook voor vogels. Slaap is nodig om de conditie op peil te houden. Zieke vogels slapen veel om snel te kunnen herstellen. Slaap, zonder verstoringen, is ook nodig om de processen die een vogel jaarlijks door moet maken, broedrijp worden, broeden en ruien, nodig. In de rustperiode, dat zegt het begrip al, slapen vogels meer dan in de rest van het jaar. Maar hoe slapen vogels. Om dit proces, slapen, goed te kunnen begeleiden bij onze vogels in een beschermd milieu, is het goed om het proces van slapen bij vogels goed te begrijpen.
De meeste vogels slapen met hun kop naar achter gedraaid en onder de schouderveren gestoken. De zangvogels, waaronder ook de Amerikaanse sijzen vallen, staan in hun slaap op een poot. De andere poot is opgetrokken onder de veren van de onderbuik. De zangvogels slapen meestal op een tak of stok. De reden hiervan, dat geldt zeker voor de opgetrokken poot, is om zomin mogelijk lichaamstemperatuur te verliezen. Om verder nog minder lichaamstemperatuur te verliezen zetten ze hun veren op. Hierdoor komt er een luchtlaag tussen de veren die als isolatie dient. Een mens kan diep slapen, vogels slapen van naturen licht. Dat heeft te maken met de alertheid van vogel met betrekking op gevaar. Bij gevaar moeten ze snel reageren, wat bij een diepe slaap niet mogelijk is. Daarnaast slapen de meeste vogels maar half. Dat geldt voor vogels die slapen op een tak of op de grond. De ene helft van de hersenen slaapt en de andere is wakker, dat noemt men unihemisfere slaap. Als de linker helft van de hersenen slaapt is het rechter oog open en omgekeerd. De wetenschappers vermoeden dat ook vogels die op trek zijn van deze techniek gebruik maken. Ze slapen dan voor de helft in de tijd dat ze naar hun winter- of zomerverblijven vliegen. Bij vogels die in groepsverband slapen, slapen de vogels aan de buitenkant van de groep op de unihemisfere wijze. Vogels in het binnenste deel van de groep slapen met beide helften van de hersenen, dus diep. Dat vogels op een poot slapen is een kwestie van energiebesparing. De poot van de vogels is niet meer dan vel over been, zo goed als geen isolatie. Via de poten gaat dus veel energie verloren, wat de reden is dan ze een poot optrekken tussen de veren. Tussen de veren is een poot goed geïsoleerd. Door de poot, waar ze zich mee vast houden aan de tak, zakken ze doorheen zodat deze ook geïsoleerd wordt door de veren.
Vogels die op een tak slapen, vallen in hun slaap niet van de tak omdat de dicht geknepen tenen rond de tak de natuurlijke houding van de poot is. Met andere woorden, de vogel moet kracht gebruiken om de tenen los te krijgen van de tak. Bij de mens is het net omgekeerd, willen wij iets vast houden met onze vingers moeten we voor het vast houden kracht zetten. Onze natuurlijke houding van de vingers is dat de vingers slap zijn.
Werking van het mechanisme dat de vogel die op een tak slaapt niet van de vallen als ze slapen werkt als volgt; Een pees loopt vanaf het dijbeen over de knie, onder de enkel door en zo naar de tenen. Door dat de vogel, om energie te besparen, als hij gaat slapen door de knie zakt, van de poot waar hij zich mee vast houd aan de tak, ontspant zich de pees en de tenen sluiten om de tak. Voor alle duidelijk moet nog gezegd zijn dat de knie van een vogel zit vlak onder het lichaam tussen de veren. Het is het beste om te onthouden door naar de menselijke enkel richten te kijken. Onze enkel scharniert naar achteren, dat doet ook de enkel van de vogel ook. Wie interesse heeft in het functioneren van spieren, pezen en gewrichten van een vogel, zou het boek “De ontvederde vogel” van Katrina van Grouw eens moeten lezen. Vaak zien we dat vogels dicht naast elkaar slapen, in kolonieverband of paartjes dicht tegen elkaar aan of in holen (nestkastjes). Op deze wijze houden ze elkaar warm en verliezen weinig energie bij het slapen. Buiten de broedtijd slapen Amerikaanse sijzen ook wel in kolonieverband of paarsgewijs naast elkaar. In de broedtijd is het een ander verhaal. Meestal is het in deze tijd warm en verliezen ze weinig energie bij het slapen. In het territorium speelt bewaking dan ook een belangrijke rol, de vogels zullen dan geen andere vogels tolereren in hun buurt. Dat heeft weer te maken met aanbod van voedsel voor hun jongen. Hoe minder voedsel door andere wordt weggenomen, hoe meer jongen de vogels kunnen groot brengen. Het gaat nu eenmaal om het spel van je genen doorgeven aan de komende generaties. Behoud van de soort. Er zijn zelfs vogels die hun lichaamstemperatuur kunnen laten dalen in de periode dat ze slapen om energie te besparen (o.a. kolibries, mezen, goudhaantjes).
Over het algemeen slapen vogels in de periode dat ze geen voedsel kunnen vinden. Voor zaadeters is dat overdag. Voor vogels die leven van slikdieren in getijdegebieden slapen op de momenten dat het hoog water is. Het slaapproces wordt dus aangepast aan de manier van voedsel vergaren. Als we weten hoe een vogel slaapt kunnen we de omstandigheden in onze vogelverblijven zo inrichten dat de vogel ook op een optimale manier kan slapen. Veel van onze vogelverblijven zijn voorzien van kunstlicht dat geschakeld wordt via tijdklokken en dimmers. Als de hoofdverlichting uit gaat via de tijdklokken, vaak TL buizen die kostbare apparatuur nodig hebben om te kunnen dimmen, moet er een gloeilamp branden die wel dimbaar is, die dan langzaam uit gaat. Anders krijg je een schrikreactie van de vogel, wat inhoudt dat de vogel gaat vliegen met alle gevolgen van dien in het donker. Zorg dat er geen lichtinval via de ramen zich kan voordoen in de nachtelijke uren. Bijvoorbeeld door langsrijdende auto’s. de beste manier om dit te voorkomen is de ramen te verduisteren. Door de lichtinval van buiten kunnen de vogels ook schrikken. Schrikreacties in het slaapproces veroorzaken stress en een niet optimaal slaapproces. Op langere termijn gaat de conditie van de vogel achter uit. Broeden en een goede rui kun je dan vergeten.
